Een scherpe vraag
Weinig mensen waren het afgelopen jaar zo vaak in het nieuws als president Zelensky van Oekraïne. De oorlog in zijn land begon meer dan een jaar geleden en hij duikt regelmatig op in het buitenland. Toch is het moeilijk voor de media om hem te spreken krijgen, maar het lukte verslaggever en presentator Twan Huys van Buitenhof. Hij reisde in februari af naar Oekraïne om deel te nemen aan de persconferentie van Zelensky. Hij mocht er twee vragen stellen. Eén van die vragen bleef bij veel kijkers hangen en leidde tot klachten bij de redactie en bij de Ombudsman. Want was Huys te ver gegaan in de formulering van één van die vragen?
In de uitzending van Buitenhof van 26 februari was Eurocommissaris Frans Timmermans te gast. Aanleiding voor het gesprek was één jaar oorlog in Oekraïne. Na een minuut of twee in de uitzending werd overgeschakeld naar een opname uit Oekraïne. Daarin was te zien hoe Huys, staande in een zaal vol journalisten, aan Zelensky de volgende vraag stelde: “Hebben we een gezamenlijk doel om Poetin voor de rechter te krijgen omdat uit Nederlands onderzoek is gebleken dat Poetin had besloten om MH17 neer te halen, net zoals hij besloot uw land binnen te vallen?”
Een beschuldigende vraag
Het leidde tot verbazing bij sommige kijkers dat Huys zijn vraag op deze manier stelde. Want was er bewijs dat president Poetin had besloten om vlucht MH17 neer te halen? Of zoals één van de klagers schreef aan de Ombudsman: “Het recent gepresenteerde rapport over de MH17 ramp laat juist zien dat het onderzoeksteam er níet in geslaagd is om helderheid te kunnen verschaffen over de daders, terwijl Twan Huys dus glashard beweert dat Poetin de order gegeven zou hebben om de MH17 neer te halen. Twan Huys verspreidt met zijn bewering dus desinformatie. Er is simpelweg geen bron bekend die kan onderbouwen wat hij daar beweert.”
Volgens de klagers ging Huys met zijn vraagstelling verder dan wat op dat moment bekend was over de betrokkenheid van Poetin bij het neerhalen van de MH17. Onderbouwing daarvoor werd in de uitzending zelf niet gegeven. Wel in de eerste reactie van de redactie van Buitenhof aan de klagers. In een mail werd onder andere verwezen naar het Openbaar Ministerie, The Guardian en RTL Nieuws.
Volgens een aantal klagers was dit echter nog niet genoeg onderbouwing voor de stevige vraagstelling van Huys. In de genoemde bronnen is namelijk sprake van een “sterke aanwijzing” voor betrokkenheid van de Russische president bij de verstrekking van het BUK-wapensysteem waarmee de MH17 werd neergehaald. Dat is echter niet hetzelfde als dat bewezen zou zijn dat Poetin had besloten om de MH17 neer te halen. Daarmee zou volgens de klagers door Buitenhof de Journalistieke Code van de NPO zijn overtreden: hier werd iets als feit gepresenteerd, maar daarvoor miste de onderbouwing. Reden voor de Ombudsman om nader onderzoek te doen naar de uitspraken van Huys en de uitzending van Buitenhof.
Een prikkelende vraag
In een gesprek met de Ombudsman gaf Huys aan dat de vraag niet zomaar tot stand kwam. Naast de openbare bronnen voor de betrokkenheid van Poetin bij het neerhalen van de MH17 zijn er volgens hem ook een flink aantal achtergrondgesprekken gevoerd. Aan de hand van die vertrouwelijke gesprekken in de maand voorafgaand aan het bezoek aan Oekraïne ontstond bij de redactie van Buitenhof een duidelijk beeld van hoe Poetin opereert en hoe ver zijn betrokkenheid gaat bij alles wat er in Rusland gebeurt. Keihard bewijs voor de betrokkenheid was volgens Huys en zijn redactie moeilijk te verkrijgen door de manier waarop Rusland op dit moment bestuurd wordt.
De redactie vond dat de bronnen die er waren en de achtergrondgesprekken die gevoerd zijn, voldoende onderbouwing waren voor de vraagstelling van Huys. In een gesprek met de Ombudsman gaf de redactie aan dat de vraag weliswaar ‘scherp’ was, maar volgens Buitenhof niet ‘te scherp’.
Buitenhof schreef ons: “Juist bij vragen mag het soms prikkelender en moet er meer ruimte blijven voor een journalist dan bij het poneren van feitelijke stellingen. We erkennen ook dat de vraag scherp is, maar niet te scherp of onzorgvuldig (scherp). De vraag wordt scherp gesteld om een reactie te ontlokken van president Zelensky over de rol en juridische (eind)verantwoordelijkheid van de Russische president.”
De vraag die dit oproept is of een journalist volgens de spelregels van het vak in zijn vraagstelling meer ruimte mag nemen, zonder dat daarbij een 100%- sluitende onderbouwing nodig is. In de Journalistieke Code zul je deze specificering niet terugvinden. Daar wordt duidelijk gesteld dat er aan bronvermelding moet worden gedaan, zeker als er sprake is van een beschuldiging. We komen hier later op terug. Eerst kijken we naar de onderbouwing zoals die wel voorhanden is.
De openbare bronnen
De eerste bron die van belang is, is het rapport van het Joint Investigation Team (JIT) dat op 8 februari 2023 verscheen. Dit rapport gaat ook uitvoerig in op de betrokkenheid van Poetin bij het neerhalen van de MH17. Het gaat daarbij met name om de levering van het BUK-wapensysteem. Zo staat op bladzijde 48: “In eerdere genoemde tapgesprekken van begin juni 2014 wordt gezegd dat de beslissing tot verstrekking van verdergaande militaire ondersteuning van de DPR en LPR bij Poetin ligt. Verder is er concrete informatie gevonden dat een verzoek om zwaardere luchtverdedigingssystemen aan separatisten te leveren aan Poetin zelf werd voorgelegd.”
Aan de hand van dit internationale onderzoeksrapport kwam ook het OM tot de conclusie dat er “sterke aanwijzingen zijn” dat Poetin degene was die besloot dat de separatisten in Oost-Oekraïne de beschikking moesten krijgen over zware wapens. Wapens die korte tijd later werden gebruikt om de MH17 neer te halen.
Opvallend is wel dat het OM aan de hand van het rapport geen aanknopingspunten zag om tot verdere vervolging over te gaan “Omdat op dit moment niet kan worden bewezen wie de bemanningsleden van de BUK-TELAR waren en andere concrete informatie hierover ontbreekt, kan niet worden achterhaald waarom zij een BUK-raket hebben afgevuurd op MH17, welke opdracht zij hadden en over welke informatie zij beschikten op het moment van afvuren.”
De andere links die Buitenhof stuurde ter ondersteuning van de formulering van de vraag aan Zelensky bestaan uit nieuwsartikelen die voor een groot gedeelte zijn geschreven naar aanleiding van het rapport van het JIT of de reacties daarop. Zo liet RTL premier Rutte aan het woord over de mogelijke vervolging van de Russische president. Hij zei in een interview: “Zo makkelijk is dat niet. Hij is president en geniet dus onschendbaarheid, dus je krijgt hem niet zomaar in het verdachtenbankje. Maar hij staat wel in de wereldrechtszaal nu in het verdachtenbankje. De hele wereld ziet dit.” Een ander RTL-artikel ging over de brede politieke steun voor de oprichting van een speciaal Poetin-tribunaal in Den Haag.
In totaal deelde de redactie van Buitenhof zes links met de klagers. Deze bronnen alleen geven geen duidelijke aanleiding voor de precieze formulering van de vraag van Huys. Immers, net als de klagers al stelden, bleek hier niet uit dat Poetin expliciet de opdracht had gegeven voor het neerhalen van de MH17. Dat was echter wel wat Huys in zijn vraag stelt. Dit kon dus voortkomen uit de al eerder genoemde achtergrondgesprekken. Aangezien ook de Ombudsman die niet kan raadplegen is het goed om te kijken of er sindsdien nog iets gepubliceerd is dat het verhaal van Buitenhof ondersteunt.
Geen ‘Smoking Gun’
In de vraag van Huys aan Zelensky draaide het erom of Poetin juridische verantwoording moet afleggen voor de inval in Oekraïne en voor het neerhalen van de MH17. Zoals al hierboven vermeld had premier Rutte daar publiekelijk over gezegd dat dit lastig is omdat hij onschendbaarheid geniet zolang hij president is. Dat heeft het International Criminal Court (ICC) er niet van weerhouden om Poetin in maart aan te klagen voor oorlogsmisdaden in Oekraïne.
In dit geval houdt het ICC Poetin verantwoordelijk voor “onwettig deporteren van kinderen” en het “onwettig overbrengen van kinderen naar de Russische Federatie.”. Daarmee wordt uiteraard niet gezegd dat hij eigenhandig de kinderen heeft weggehaald uit Oekraïne, maar wel dat hij er voor verantwoordelijk is. Toen later die maand een Amerikaanse journalist werd opgepakt in Rusland bleek opnieuw dat de president daar persoonlijk voor verantwoordelijk is. Dat schrijft althans de Amerikaanse nieuwssite Bloomberg, op basis van anonieme bronnen.
Een zogenaamde “smoking gun” op basis waarvan je zou kunnen zeggen dat Poetin zelf expliciet opdracht heeft gegeven voor het neerhalen van de MH17 is de Ombudsman niet tegengekomen. Wel zijn er verschillende verhalen geschreven over in hoeverre Poetin breed verantwoordelijk kan worden gehouden voor wat er in Oekraïne is gebeurd. Die artikelen verschenen al vrij snel na de Russische inval.
Bronvermelding en de Code
Volgens de Journalistieke Code moet zoveel mogelijk aan bronvermelding worden gedaan. Uit de mail van de redactie aan klagers blijkt dat Buitenhof een groot aantal bronnen had geraadpleegd voorafgaand aan de persconferentie met Zelensky. Daarnaast waren er, zoals hiervoor beschreven, volgens de redactie een aantal niet openbare bronnen. De niet-openbare bronnen konden niet worden vermeld, maar dat geldt niet voor de openbare. Het was goed geweest als deze, in elk geval deels, wel een plek hadden gekregen in de uitzending. Om te beoordelen of en hoe dat had gekund, kijken we opnieuw naar de uitzending.
De vraag aan Zelensky werd, uiteraard, niet gesteld aan tafel in de studio van Buitenhof. In plaats daarvan was de verslaggever afgereisd naar Oekraïne waar 200 internationale journalisten in een zwaar beveiligde omgeving een vraag aan de president mochten stellen. Huys was één van de journalisten die deze kans kreeg. Hoewel hij zijn vraag redelijk kon opbouwen was het onder deze omstandigheden niet logisch en niet mogelijk om de vraag te onderbouwen met een uitgebreide bronvermelding. Dat mag je ook niet verwachten van een journalist in dit soort gevallen. Wel was het passend geweest om er terug aan de Buitenhof-tafel in het gesprek met Timmermans aan te refereren. Dat gebeurde niet op TV, maar wel was later een verwijzing naar het JIT-rapport terug te vinden op de website van Buitenhof.
Over het algemeen vindt de Ombudsman dat er op de websites van de journalistieke programma’s van de NPO meer gedaan kan worden aan transparantie over werkwijze en vermelding van bronnen van een verhaal. Het plaatsen van het JIT-rapport was een goede eerste stap, maar de Ombudsman zou graag zien dat Buitenhof er alsnog voor kiest om meer van de openbare bronnen die gedeeld zijn met klagers een plek te geven op de website, zodat ook een breder publiek die nog kan zien.
Een scherpe of een te scherpe vraag?
De vraagstelling van Huys aan Zelensky vond deels zijn onderbouwing in openbare bronnen, maar ook deels in achtergrondgesprekken. De Ombudsman kan zich vinden in het verweer van de redactie dat ook uit de openbare bronnen in elk geval een beeld ontstaat van hoe Poetin te werk gaat. Dat beeld geeft ook wat betreft de Ombudsman voldoende journalistieke onderbouwing voor een vraag aan Zelensky over de berechting van Poetin voor zijn betrokkenheid bij het neerhalen van de MH17. Of er vervolgens voldoende bewijsmateriaal is om hem ook daadwerkelijk te veroordelen is dan aan de rechter. Daar gaat de Ombudsman niet over en ook de journalist niet.
Maar had Huys in de manier waarop hij de vraag stelde dan niet toch al een soort veroordeling uitgesproken? Hij zei immers: “Hebben we een gezamenlijk doel om Poetin voor de rechter te krijgen omdat uit Nederlands onderzoek is gebleken dat Poetin had besloten om MH17 neer te halen, net zoals hij besloot uw land binnen te vallen?” Was dit ‘scherp’ geformuleerd of ‘te scherp’?
Wie op papier gaat kijken naar wat Huys heeft gezegd komt uit bij ‘te scherp’. Hij stelt hier iets dat feitelijk niet honderd procent aantoonbaar is. Nergens staat dat Poetin daadwerkelijk had besloten de MH17 neer te halen. Maar we leven niet op papier en de vraag is gesteld onder bijzondere omstandigheden. Huys stond in een zaal met honderden collega’s in een land in oorlog en mocht eigenlijk maar één vraag stellen. Door een slimmigheidje wist hij er nog een tweede aan vast te knopen, maar de druk was op dat moment hoog. Dit speelde ongetwijfeld mee in de manier waarop de vraag werd gesteld.
Net als ieder mens formuleert een journalist wel eens iets minder precies dan idealiter. Het verschil met de meeste andere mensen is dat er bij een journalist vaak een camera op staat, die een verspreking of een wat lossere zin genadeloos vastlegt. Het zou wat de Ombudsman betreft niet terecht zijn om in ieder ‘verkeerd’ woord een overtreding van de Code te zien. Het zou het (live) werk van een journalist onmogelijk maken.
Maar een journalist moet wel zorgen dat een vraag niet verkeerd uitgelegd kan worden. De vraag van Buitenhof aan Zelensky kan mensen wel degelijk op het verkeerde been zetten. Was de vraag iets anders geformuleerd, dan was ook dat risico voorkomen. En het had aan de strekking van de vraag of de scherpte van het antwoord niets afgedaan.
Zit er dan nog verschil in of een journalist een vraag formuleert of een stelling deponeert? Natuurlijk zit daar een verschil in. Een stelling eist per definitie een goede onderbouwing met bewijsmateriaal. In een vraag kan een journalist soms iets scherper formuleren en daarbij de randen opzoeken. Het is soms nodig om de geïnterviewde ook scherp te laten antwoorden. Maar daarbij zo scherp formuleren dat de waarheid in de knel komt kan niet.
De Ombudsman is het met sommige klagers eens dat de vraag van Buitenhof beter had gekund. Er wordt iets gezegd dat (op dit moment) feitelijk niet bewezen is. Een andere, minder scherpe formulering was beter geweest. Dat Buitenhof hiermee aan oorlogsophitsing en het verspreiden van desinformatie deed, zoals sommige klagers claimen, gaat de Ombudsman echter veel te ver. Daarvoor is geen onderbouwing te geven.