Het risico van een openbaar platform

Onlangs kreeg de Ombudsman een klacht over gebruik van beeldmateriaal zonder toestemming. De klager was Rutgers, expertisecentrum op het gebied van seksualiteit. Rutgers zag in de uitzending van Ongehoord Nieuws van 23 maart beeld uit een eigen video langskomen. De organisatie gaf aan geen toestemming gegeven te hebben voor gebruik in de uitzending. En men stelde dat met het delen van specifieke informatie (naam en leeftijd van kinderen in de Rutgers-video) de privacy van kwetsbare personen was geschonden. Dit zou in tegenspraak zijn met de normen zoals de Journalistieke Code die stelt voor journalistieke uitingen van de publieke omroepen.

Rutgers vroeg omroep Ongehoord Nederland de beelden te verwijderen vanwege ongeoorloofd gebruik. De omroep wees erop dat Rutgers de beelden zelf via YouTube, een openbaar platform, verspreid had. En ook al was de video inmiddels door Rutgers daar weer vanaf gehaald, van privacy-schending door de omroep zou dus geen sprake kunnen zijn. Ook stelde de omroep aan te mogen nemen dat de ouders van de kinderen in het filmpje toestemming voor verspreiding gegeven zouden hebben. Na dit antwoord klopte Rutgers aan bij de Ombudsman.

Auteursrecht, openbare mediaplatforms en citaatrecht

Maar hier treft Rutgers een dichte deur. De Ombudsman is om te beginnen niet degene die opdracht kan geven tot het verwijderen van journalistieke content. En dus ook niet van in een journalistieke productie zonder toestemming gebruikt beeldmateriaal van derden. Alleen de rechter kan in Nederland opdracht geven journalistieke inhoud te verwijderen.

Over auteursrechtelijk juist gebruik van beeldmateriaal gaat het werkterrein van de Ombudsman ook niet, al kan je wel verwachten dat de Ombudsman niet zal staan te juichen bij het daadwerkelijk schenden van auteursrechten of het aantasten van intellectueel eigendom. Maar de Journalistieke Code zegt niets over auteursrechten of onrechtmatig beeldgebruik.

Daar komt bij dat wie zelf (beeld)materiaal plaatst op een openbaar toegankelijk platform als YouTube een risico neemt. En hopelijk weet wat diegene inlevert bij een dispuut over privacy: de mogelijkheid zelf volledig te bepalen waar en hoe materiaal gebruikt wordt. Want zelfs als iets niet zou mógen, kan je er dan niet meer rotsvast van uitgaan dat het niet toch gebeurt.

Dat wil niet zeggen dat het qua bescherming van auteursrecht of privacy op internet een free for all is. Experts op dit vlak, maar ook de Autoriteit Persoonsgegevens, geven aan dat er grenzen zijn bij het gebruik van online gepubliceerd materiaal van derden. Maar er is – zeker binnen een journalistiek kader – altijd het citaatrecht. Wanneer beeld uit een video gebruikt wordt omdat diezelfde video in het nieuws is, dan kan een journalistieke organisatie materiaal gebruiken zonder expliciete toestemming. In dit geval kan je uitgaan van het citaatrecht van Ongehoord Nieuws.

Beeldgebruik in context

De Journalistieke Code zegt wel iets over hóe beeldmateriaal gebruikt mag worden: “Het beeld- en audiogebruik bij verhalen moet passen in de context van het onderwerp”. Een wat formele formulering die wil zeggen dat je niet zomaar beelden over onderwerp A kunt gebruiken alsof ze over onderwerp B gaan.

Het item in Ongehoord Nieuws toonde de weerstand bij een groep ouders van basisschoolleerlingen tegen de Week van de Lentekriebels. Dit is een door Rutgers en de GGD’s jaarlijks georganiseerde projectweek over ‘relaties, seksualiteit en weerbaarheid’, zo schrijft Rutgers, met speciaal lesmateriaal waaronder video’s. Om het bredere publiek te attenderen op de themaweek zette Rutgers in februari een video met wat fragmenten uit het lesmateriaal op YouTube. In de video worden stukjes getoond uit gesprekken tussen ouders en kinderen, over wat kinderen fijn vinden aan lichamelijkheid en over wat seks is.

Rutgers heeft de video inmiddels van YouTube verwijderd. Om te kunnen nagaan of het beeldgebruik in context gebruikt werd en of er eventueel sprake was van schending van de privacy van kwetsbare personen, vroeg de Ombudsman om de hele video alsnog te zien. Inclusief de begeleidende informatie zoals deze door Rutgers op YouTube was geplaatst.

Het item in Ongehoord Nieuws gebruikte zonder knippen of andere ingrepen twee korte fragmenten uit de Rutgers-video in dat deel van de uitzending (een reportage en een aansluitend studiogesprek) dat over de Lentekriebels-week ging. De gebruikte beelden uit de Rutgers-video werden dus niet in een heel andere context gezet dan de originele beelden hadden.

Relevante informatie direct melden

Wél was er iets anders dat contextueel kon schuren: in de uitzending werd pas enkele minuten na de Rutgers-beelden in het gesprek in de tv-studio duidelijk gemaakt dat de beelden gesprekken tussen ouders en kinderen betreffen. En niet tussen kinderen en vreemde volwassenen. Zonder deze extra informatie zou je dat wel kunnen denken, en dat zou tot een andere perceptie van de beelden kunnen leiden. In het studiogesprek hintte een gast daar ook op: “Je leert kinderen aan dat het ook oké is met mensen die niet je ouders zijn hierover te praten.”

Rutgers zelf was in de op YouTube begeleidende informatie direct helder over de status van de gesprekken: “Ouders praten met hun kinderen over seksualiteit”, stond er bij de video vermeld. Er was geen sprake van het kinderen aanleren met anderen dan je ouders over gevoelens en seksualiteit te praten.

Als programma dien je beelden van derden ‘in context’ (volgens de oorspronkelijke betekenis van de beelden) te gebruiken. In dit geval was het beter geweest als de verhouding tussen de kinderen en volwassenen in de gebruikte video direct was gemeld. En niet pas enkele minuten later in het studiogesprek.

Privacy en kwetsbare bronnen

Over privacybescherming stelt de Journalistieke Code dat journalisten terughoudend zijn met het inzetten van kwetsbare personen als bron. Wat dan precies een ‘bron’ is, wordt niet nader toegelicht. Maar dat de in het filmpje getoonde kinderen een journalistieke bron in de klassieke zin van de term zouden zijn, een leverancier van informatie, is niet overtuigend te maken. Deze passage in de code kan zo niet op deze casus worden toegepast.  

Je kunt je afvragen waarom juist de fragmenten met kinderen uit de Rutgers-video als illustratie werden ingezet. Was er geen ander beeld dat zelfs het risico op privacyschending zou hebben voorkomen? Dat bleek lastig. Er zaten in de video geen fragmenten die minder de focus legden op de kinderen: het YouTube-filmpje bestond alleen maar uit gesprekken tussen ouders en jonge kinderen. Was er binnen het relevante Rutgers-materiaal een andere keuze geweest die de kinderen minder prominent in beeld zou hebben gebracht, dan had de Ombudsman dit zeker aangeraden. Maar wie het filmpje wilde inzetten ter illustratie van het onderwerp (en dát dat kon, is hierboven beschreven) had geen ander materiaal om uit te kiezen.

De Journalistieke Code stelt ook nog dat “privacy van personen alleen [mag] worden aangetast wanneer dit in redelijke verhouding staat tot het publieke belang van de publicatie.” Hierover had je kunnen discussiëren, omdat de beelden vooral een illustratie zijn en geen onontbeerlijke inhoudelijke bijdrage geven aan het onderwerp. Maar dit punt vervalt nu Rutgers zelf de videobeelden op een openbaar platform heeft gezet en daarmee de identiteit en het beeld van de kinderen in het publieke domein gebracht heeft. Een journalistiek programma kan nu niet verweten worden de privacy onnodig te schenden.

Conclusie

Op het punt van oneigenlijk gebruik van beeldmateriaal waarover Rutgers bij de Ombudsman klaagde, zegt de Journalistieke Code niets. En het citaatrecht geeft een programma de mogelijkheid in een journalistiek gesprek over een video zonder expliciete toestemming beeld uit die video te gebruiken. 

Het beeld werd in voldoende passende context gebruikt. Wel had eerdere vermelding van de verhouding tussen de personen in de gebruikte beelden (ouders met hun kinderen) de context vollediger weergegeven.

Dat door deze uitzending de privacy geschonden zou worden van kwetsbare personen is niet hard te maken. Of ze nu bron waren of niet. Omdat de maker de video zelf al via een openbaar platform had verspreid en daarmee namen en leeftijden van de kinderen in het publieke domein bracht.