Klachten over SchoolTV wijzen op ombudsman in spagaat

Gaat deze ombudsman ook over educatieve programma’s? De mediawet lijkt dat wel te zeggen. Maar de Journalistieke Code is er toch echt voor journalistiek handelen. En dus zit de ombudsman soms bij een klacht in een spagaat.

Kort na elkaar kreeg ik twee klachten over de inhoud van SchoolTV-uitzendingen en bijbehorende lesbrieven. SchoolTV had een item van EenVandaag dat fouten zou bevatten over de slag in de Javazee opgenomen in een uitzending. En er was de verwerking tot een SchoolTV-les van een aflevering uit de docudrama-serie Het Verhaal van Nederland. Die uitzending zou een onjuist, eenzijdig en vertekend beeld geven van Nederland in de Tweede Wereldoorlog, stelden klagers, alsof er geen verzet was geboden tegen de Duitsers en alle Nederlanders hadden meegewerkt aan de Jodenvervolging. Of de ombudsman ernaar wilde kijken, want in de Mediawet staat toch dat het werkterrein van de ombudsman ‘nieuws, informatie en educatie’ betreft?

Verschillende genres

Ik moet u even meenemen in een wellicht wat formeel en vakmatig uitstapje. Want ik moet een educatief platform zoals SchoolTV –  laat staan een docudrama als Het Verhaal van Nederland – anders bekijken dan een journalistiek product.

Dat ik hier dit onderscheid maak is geen kwestie van scherpslijperij of definitiedrift op de vierkante millimeter. Normen en afspraken die in de Journalistieke Code staan zijn specifiek opgesteld vóór – en dus van toepassing op – journalistieke producties. Normen voor het journalistiek handelen zijn niet zonder meer als richtlijn te gebruiken voor een ander genre. Vermelding in de Mediawet van het domein ‘educatie’ als onderdeel van het werkterrein van de journalistiek ombudsman zou doen vermoeden dat de ombudsman dat wel doet, maar de Mediawet maakt het hier voor de ombudsman gecompliceerd.

Voor een educatief programma gelden andere doelen, richtlijnen en vormtechnische mogelijkheden dan voor journalistiek (en voor een docudrama al helemaal). Dit ondanks dat enkele van de onderliggende waarden bij informatieoverdracht – een belangrijk kenmerk van educatieve programmering – bijna identiek geformuleerd zijn aan de onderliggende waarden van de journalistiek. Waarden als feitelijk zijn, onafhankelijk, betrouwbaar (zie het zogenoemde NPO Genrebeleidsplan Kennis en Educatie). Mogelijk heeft die overeenkomst in geformuleerde waarden gezorgd voor opname van ‘educatie’ in het mandaat van de ombudsman in de Mediawet. Maar dat maakt de genres nog niet gelijk aan elkaar, en de richtlijnen voor de een dus niet zonder meer van toepassing op de ander.

Toepasbaarheid van de Journalistieke Code

Ik kan de werkwijze van SchoolTV dus niet zomaar toetsen aan de Journalistieke Code, de standaard die ik heb waaraan ik producties binnen mijn domein kan houden. En zonder toetsingskader hebben mijn uitspraken weinig gezag. Mijn instrumentarium is simpelweg niet toepasbaar, daarom zou ik de klachten eigenlijk terzijde moeten leggen: een niet-journalistiek platform als SchoolTV of een docudrama-serie kan niet een voor journalistiek gemaakte code schenden.

Moet ik dan mijn instrumentarium, de code, (laten) aanpassen? Nee. Voor het journalistieke domein is de Journalistieke Code mijn bruikbare hamer en schroevendraaier. Maar voor het educatieve domein moeten we mogelijk terug naar de winkel voor heel ander gereedschap. Educatie is geen journalistiek.

Wat dan te doen met opname van journalistieke items door een educatief programma of platform? Want dat is SchoolTV: een open, online platform van de NPO, met educatieve video’s en bijbehorende lesbrieven. Een platform waar het onderwijs naar keuze en behoefte van gebruik kan maken, maar waarbij de eindverantwoordelijkheid bij de individuele school en leraar blijft. Wat kan of moet de journalistiek ombudsman doen als over journalistieke items klachten komen die door dat platform verwerkt zijn?

Als de ombudsman direct wordt ingeschakeld na het maken van het originele journalistieke item, dan gebeurt de inhoudelijke journalistiek-ethische check al voordat het item eventueel verwerkt wordt in lesmateriaal. Een onjuist of journalistiek niet-ethisch product komt dan niet in het lesmateriaal.

Over items ouder dan zes maanden kan ik me niet buigen, want dat staat zo in de klachtenprocedure. Eventuele fouten in oude items die door SchoolTV opgenomen worden, zullen goed onderbouwd moeten worden aangedragen bij SchoolTV. Aangezien niemand onjuistheden in lesmateriaal wil hebben, zullen daadwerkelijke fouten dan zeker gecorrigeerd worden. Bij de klacht over het item van EenVandaag (een item van enkele jaren geleden) ging het niet om fouten maar om interpretatieverschillen tussen klager en de makers van EenVandaag. Alleen op interpretatie kan een correctie niet stoelen, dus bleef het item zoals het was, ook in de les van SchoolTV. De lesbrief ging in op hoe je op basis van verschil in opvatting je eigen mening kunt vormen.

Verwerking door SchoolTV

Kijk je naar de wijze waarop SchoolTV journalistieke items verwerkt, dan is dat altijd bedoeld om discussie te genereren. Het is een methode die onderwijskundig beproefd is en wordt toegepast binnen het klaslokaal. Bij het gebruik van materiaal van SchoolTV heeft de onderwijsinstelling uiteindelijk het laatste woord wat er op welke manier, en dus ook met welke kanttekeningen, besproken wordt.

De eindredactie van SchoolTV legde uit graag en vaak journalistieke items te verwerken van de publieke omroepen (van EenVandaag tot NOS Nieuws en Nieuwsuur), omdat hieraan expliciet de (voor)waarden van onafhankelijkheid, feitelijkheid, betrouwbaarheid en controleerbaarheid kunnen worden gehecht. SchoolTV maakt de tussenliggende verbindende teksten. Hierin is dan mogelijkheid voor extra context of verwijzing naar invalshoek en bronnenkeus.

Volgens de eindredactie kunnen bij opname van een journalistiek item feiten, meningen en verschillende interpretaties goed naast elkaar gelegd worden. Dan kan ook besproken worden hoe je je eigen mening kunt vormen. Als journalistiek materiaal gedateerd raakt of er nieuwe inzichten komen, kan materiaal vervangen worden. Of er wordt expliciet gewezen op de veranderde zienswijze, met de vraag: hoe keek de journalistiek in het verleden naar dit onderwerp? SchoolTV heeft vele deskundigen, op allerlei vlak, die de redactie bij het samenstellen van materiaal ondersteunen.

Hoe zat het met het docudrama?

Bij verwerking tot lesmateriaal van een ‘historisch docudrama’ – zoals Het Verhaal van Nederland – luistert het extra nauw dat docent en leerlingen voldoende context krijgen voor goed begrip van het geboden materiaal: wat is feitelijk en wat werd gedramatiseerd?

De omroep legde in gesprek met vertegenwoordigers van de klagers uit wat de invalshoek van de serie Het Verhaal van Nederland (en dus ook deze aflevering) was. De omroep wilde een serie maken voor mensen die niet vanzelfsprekend in geschiedenis zijn geïnteresseerd. Uitgangspunt was “hoe de gewone mensen in het leven staan. De kijker moet zich hiermee kunnen vereenzelvigen.” De aflevering waarover geklaagd werd wilde een beeld geven “van wat er gebeurd is, hoe de grootste groep Nederlanders ‘omging’ met de situatie in de oorlog. In de driedeling van de bevolking in de oorlog (verzetsdeelnemers, de grote middengroep en mensen die ‘fout’ waren) hebben we het verzet wel benoemd, maar hebben we niet het hele verhaal van het verzet verteld,” zeiden de programmamakers.

Omroep NTR en SchoolTV brachten na het gesprek met de klagers enkele aanpassingen aan (in zowel de video als in de vragen in de lesbrief). Zo moest duidelijker worden dat de aflevering niet ging over de rol van het verzet in Nederland tijdens de oorlog, maar om de rol en blik van de gewone Nederlander. De redactie voelde zich verantwoordelijk voor het goede begrip van de verwerkte uitzending, en wilde mogelijk gebrek aan context zo ondervangen.

Volgens de klagers was met de wijzigingen de angel echter niet uit de zaak. Maar waarom de klagers de aanpassingen onvoldoende vonden en waardoor schadelijk onjuist begrip blijkbaar volgens klagers mogelijk bleef, werd niet concreet gemaakt.

Doel van een SchoolTV-productie en lesbrief is altijd met vragen de discussie los te maken. SchoolTV maakte in de inleiding duidelijker dat de invalshoek van het programma was hoe gewone mensen de oorlog beleefden (en niet de helden, de verzetsstrijders of juist de collaborateurs). Er werd een zin uit de video weggehaald die tot eenzijdigheid in de discussie in de klas had kunnen leiden. Wijzigingen in twee vragen aan de leerlingen maakten deze minder sturend. Was het daarmee voldoende? Dat het sowieso ónvoldoende zou zijn, is niet zonder onderbouwing en met kennis van de gevoerde discussies in de klas te zeggen.

Tenslotte

De klachten over gebruik van journalistieke items (maar ook ander materiaal) in educatieve programma’s kwamen op een belangrijk moment. Ze zijn aanleiding om helder te krijgen hoe een journalistiek ombudsman moet of kan omgaan met klachten over educatieve producties.

Want als de onderliggende waarden van educatieve en journalistieke programma’s zo dicht bij elkaar liggen en de Mediawet ‘educatie’ als domein aan de ombudsman toeschrijft, mag je dan verwachten dat die ombudsman iets kan zeggen over kennisprogramma’s? Maar wat nu als het gereedschap om die programma’s te toetsen er niet is?

De klachten maakten die spagaat voor de ombudsman duidelijk. Nu moet er door makers en omroepen, maar ook andere kenners van het genre en het onderwijs (en dan daarna mogelijk de ombudsman) nagedacht worden wat een oplossing kan zijn. Om de kwaliteit van lesmateriaal te blijven waarborgen, maar ook zonder de creativiteit van educatieve programma’s of platforms te verstikken.