(On)duidelijkheid over oversterfte
De eerste uitzending van het derde seizoen van Ongehoord Nieuws op 31 januari 2023 ging over oversterfte in Nederland en de Verenigde Staten. Het programma leidde tot klachten bij de Ombudsman, omdat de uitzending volgens klagers desinformatie zou verspreiden en er niet voldoende werd doorgevraagd. De omroep kreeg de klacht doorgestuurd, maar reageerde niet naar de klagers. De Ombudsman keek vervolgens opnieuw naar de uitzending.
In het kort:- Ongehoord Nieuws zou volgens klagers suggestief en onjuist bericht hebben over oversterfte als gevolg van coronavaccinaties.
- De reportage in de uitzending bevatte duidelijke bronvermelding voor claims en beweringen.
- Maar in de gesprekken aan de studiotafel vroegen de presentatoren niet door naar onderbouwing van beweringen van sprekers. Daardoor ontbrak voor goed begrip belangrijke context en werd aantoonbaar onjuiste informatie niet gecorrigeerd.
- De presentatoren maakten meestal het onderscheid tussen feiten en meningen van gasten. Maar wie claimt, dient te bewijzen.
“Op 31 januari was er een uitzending van Ongehoord Nieuws met als onderwerp de oorzaak van de oversterfte. Er werd op stuitende wijze impliciet gesuggereerd dat dit kwam door de coronavaccinaties.” Zo schreef één van de klagers aan de Ombudsman. Volgens de klager werd in het programma van Ongehoord Nederland de kijker achtergelaten met het idee dat er iets niet pluis zou zijn met het vaccinatieprogramma. “Stuitend is dat zij weten dat ze met hun suggesties over de schreef gaan en dit camoufleren met semi-objectieve informatie.”
De Journalistieke Code
Het programma bevatte drie onderdelen die draaiden om oversterfte: een reportage, een gesprek in de studio over de situatie in Nederland en een gesprek in de studio dat ging over de situatie in het buitenland. Bij het onderzoek hebben we zowel de reportage als de gesprekken in de studio langs de afspraken in de Journalistieke Code gelegd. We hebben daarbij vooral gekeken naar of er duidelijk onderscheid werd gemaakt tussen feiten en meningen en of er voldoende werd doorgevraagd naar de bronnen van beweringen.
Dit doorvragen is van essentieel belang voor de kijker om te kunnen beoordelen of wat een gast beweert controleerbaar klopt. Ook een kijker moet in staat zijn om een uitspraak van een gast op waarde te schatten. De rol van de journalist/presentator is altijd om de kijker daarbij te helpen, ook in opiniërende programma’s. Blijft iets onduidelijk na een eerste antwoord, dan zal er een vervolgvraag gesteld moeten worden. De basis waarop een gast met een bepaalde bewering komt, moet na afloop van een gesprek duidelijk zijn. Zodat controleerbaar wordt of de feitelijke grond waarop een bewering gedaan wordt, klopt.
Een deel van de klagers had, naast inhoudelijke kritiek op de werkwijze van Ongehoord Nieuws, ook kritiek op de gastenkeuze. Over dit laatste doet de Ombudsman geen uitspraak. Wie een redactie uitnodigt om over een bepaald thema te praten, is aan de redactie zelf. Dit is onderdeel van de redactionele autonomie zoals die vastgelegd is in de Mediawet. Die houdt in dat omroepen zelf bepalen wát ze behandelen op de platforms televisie, radio, internet en social media en welke vorm ze daarvoor kiezen. Mede daarom staat hierover ook niets opgenomen in de Journalistieke Code. Uiteraard heeft de gastenkeuze invloed op de inhoud van een programma, maar een ‘fout’ kan het volgens de code niet zijn.
De reportage
Om te beginnen keken we naar de reportage. Hierin werd een aantal cijfers over de oversterfte gedeeld. De bron voor deze cijfers werd vermeld onder in beeld, de Ombudsman ziet dat graag. Het gaat hier om cijfers van het CBS. In de reportage ging het daarnaast over de uitzonderlijke drukte bij uitvaartondernemingen. Ook hier werd een bron bij vermeld (ANP). In de reportage werd voortdurend aan bronvermelding gedaan (o.a. rijksoverheid.nl). Daarin ging Ongehoord Nieuws in deze reportage verder dan veel andere programma’s.
In de reportage zaten verschillende politici, die voornamelijk spraken over de noodzaak om goed onderzoek te doen naar de oorzaken van oversterfte. Ook was er een uitvaartondernemer die het had over de grote drukte en kwam er een bedrijfsarts aan het woord. Hoewel de nadruk in de vraagstelling lag op de vraag of oversterfte, deels, zou kunnen komen door de vaccinaties, kwamen ook andere mogelijke oorzaken aan bod.
De uitvaartondernemer zei in de reportage zelfs vrij expliciet dat er wat haar betreft geen enkele aanleiding was om te denken dat oversterfte aan vaccinaties zou liggen. Vervolgens kwam de bedrijfsarts aan het woord die wel wees op de mogelijke gevaren van vaccinatie. Hij deed dat door te zeggen dat de kans vrij groot is dat er mensen zijn overleden aan de vaccinaties. Hij onderbouwde dit door te wijzen op de bekende bijwerkingen, waarbij er een kans is dat mensen daar aan overlijden. Belangrijk om op te merken is dat hij hier niet uit eigen ervaring sprak, maar slechts aan een soort kansberekening deed (“er is een kans dat”).
Vermelden hoe klein die kans is deed hij niet. Terwijl dat op het moment dat de reportage werd opgenomen wel degelijk bekend was. In Nederland houdt het Lareb de bijwerkingen van de vaccins in de gaten en registreert de meldingen. Lareb schreef in de tijd van de uitzending op de website “Myocarditis en pericarditis zijn zeldzame bijwerkingen van het coronavaccin van Pfizer/BioNtech (Comirnaty) en Moderna (Spikevax). Bij myocarditis is er een ontsteking van de hartspier. Bij pericarditis is er een ontsteking van het hartspierzakje. Het komt ongeveer voor bij 3 tot 10 mensen op een miljoen gezette coronavaccinaties.”
Ook het EMA (European Medicines Agency) houdt het aantal overlijdens bij en meldt dat de kans op ernstige bijwerkingen door vaccinatie laag is: “The vast majority of known side effects are mild and short-lived. Serious side effects may occur, but they are very rare. Fatal outcomes have been reported in very few of these rare cases.”
In de recentste update van de cijfers door het Lareb die we bij ons onderzoek vonden (25 juli 2023) staat dat er tot dat moment 748 meldingen zijn van overlijden na coronavaccinatie in Nederland. Dit is het totale aantal sinds de start van de vaccinatiecampagne op 6 januari 2021. Lareb zegt daar op de site nadrukkelijk bij dat “overlijden ná vaccinatie betekent niet dat een bijwerking van het vaccin de oorzaak is van het overlijden.” In Nederland zijn volgens de cijfers van het Coronadashboard ruimt 12 miljoen mensen gevaccineerd.
Op basis van bovenstaande informatie zou je kunnen stellen dat de kans op overlijden door een vaccinatie tegen corona extreem klein is. Maar er is wel degelijk sprake van nog onverklaarde oversterfte. De teneur van de reportage was dat er meer onderzoek moet komen naar die oversterfte. Dat punt werd in de reportage op zich voldoende onderbouwd. Maar bij de opmerkingen van de bedrijfsarts die aan het woord kwam, had voor goed begrip belangrijke context gehoord. Hij zei dat er een kans is dat je overlijdt aan ‘de bekende bijwerkingen’ van de coronavaccins. Daar had hij strikt genomen gelijk in. Maar door niet te melden hoe klein die kans was volgens de op dat moment breed beschikbare cijfers liet het programma benodigde context buiten beeld.
De gesprekken in de studio
In de studio zaten Tweede Kamerlid Pepijn van Houwelingen (FvD), hoogleraar tropische dierziekten Theo Schetters en ICT-er Herman Steigstra. Alle drie de gasten zijn bekende criticasters van het coronavaccin. Het staat de redactie van Ongehoord Nieuws vrij om hen uit te nodigen en ze mogen hun mening geven. Beweringen die gasten doen moeten echter wel onderbouwd worden. Als gasten dat niet uit zichzelf doen, dan is het de taak van de interviewer om er op door te vragen.
In de uitzending kozen de presentatoren in hun vragen vaak voor bewoordingen als: “Hoe kijk jij hier tegenaan?”, “Hoe zit dat volgens jou?” of “Wat is jouw visie hier op”. In de vraagstelling zat dan besloten dat de antwoorden die volgden meningen van de gasten waren. Ook werden de gasten in de studio er op verschillende momenten op gewezen dat er ook experts zijn die anders denken over wat ze naar voren brachten.
Toch schoten de presentatoren op één belangrijk onderdeel in het programma tekort. In de antwoorden van de gasten werden veel cijfers genoemd en andere beweringen gedaan. Deze cijfers en beweringen hadden door de gasten onderbouwd of door de presentatoren bevraagd moeten worden.
Gebrek aan onderbouwing
Het eerste moment waar dat opviel was toen hoogleraar Schetters vertelde over zijn zorgen over vaccineren. Hij stelde in de uitzending dat de oversterftecijfers omhoog gingen op het moment dat men startte met vaccineren. Volgens Schetters liepen die lijnen gelijk. Hierbij gaf hij geen andere bron aan dan dat hij het naar eigen zeggen had “bijgehouden”. Maar welke cijfers had hij precies gebruikt om het bij te houden en waar kwamen die vandaan? Hier was een controleerbare bron geen overbodige luxe geweest.
In het gesprek gaf Schetters aan dat wat hij zei niet automatisch betekende dat beide cijfers met elkaar te maken hadden. Hij zei wel te denken dat vaccinatie bijdraagt aan de totale oversterfte. “De oversterfte die je ziet tijdens de vaccinatiecampagnes dat gaat vrij snel. Dus die mensen zijn één à twee weken nadat ze zijn gevaccineerd, als het daar aan ligt, overlijden zij.”
Hier had doorvragen naar onderbouwing wellicht helderheid over de onderliggende aanpak van Schetters kunnen geven. Maar wat volgde was een vraag aan politicus Pepijn van Houwelingen. De kijker moest het dus doen met de bewering van Schetters, waar toch de nodige twijfels over zijn. Zo deed het CBS enkele maanden voor de uitzending al een onderzoek naar de kans op overlijden vlak na het krijgen van een coronavaccinatie. De conclusie uit dit onderzoek over de cijfers van heel 2021 was duidelijk: “Er zijn geen aanwijzingen op populatieniveau voor een verhoogd risico op overlijden na ontvangst van een COVID-19 vaccin.”
De presentatoren hadden eenvoudig in hun vragen kunnen verwerken dat de uitkomst van eerder onderzoek afwijkt van de bevindingen van de hoogleraar. Dan was voor goed begrip belangrijke context opgenomen. Nu bleef die – opnieuw – onvermeld. Als je een uitzending wijdt aan een oproep tot meer onderzoek is het vreemd om bestaand onderzoek totaal te negeren. Ook omdat eerder in de reportage cijfers van hetzelfde CBS wel ter onderbouwing gebruikt werden.
Een eigen model
Gebrek aan onderbouwing viel opnieuw op toen ICT-er Herman Steigstra begon over de kans op overlijden na een coronavaccinatie. Steigstra had berekend dat de kans op overlijden binnen twee weken na een coronavaccinatie 1 op 3000 zou zijn. En op iets langere termijn 1 op 2000. Op deze stellige uitspraken volgde geen vraag naar verduidelijking van deze berekening, maar wel een vraag om het getal te herhalen en een verwijzing naar “het model dat jij hebt ontwikkeld”.
Daarmee werd weliswaar aangegeven dat het een model was dat uit de koker van Steigstra zelf kwam, maar op geen enkele manier waar dat model op gebaseerd was en of het enige feitelijke grond had. Ook hier was een onderbouwing van de cijfers voor de kijker belangrijk geweest. Zeker omdat de uitspraak ingaat tegen veel andere publicaties over hetzelfde onderwerp waarin juist gezegd werd dat het vaccin veilig is.
Dat die onderbouwing miste was ook dagblad Trouw opgevallen. In een artikel op 9 februari kwam de krant terug op de uitzending en vroeg onder andere epidemioloog Kunst van het UMC naar de berekeningen van Steigstra. Kunst was vrij resoluut in zijn antwoord aan de krant: "Ten eerste neemt hij als uitgangspunt dat vaccins de oversterfte veroorzaken. Alle andere mogelijke factoren zijn buiten beschouwing gelaten. Daarmee stond de uitkomst al min of meer vast: vaccins verklaren de oversterfte. Ten tweede: om tot die uitkomst te komen, worden allerlei keuzemogelijkheden geschapen waarmee de uitkomst van de berekeningen kunnen worden gestuurd. Zijn resultaten zijn daarmee niet gebaseerd op feiten, maar op een woud van aannames. Dus is mijn oordeel over de schatting van 1:3000: onmogelijk, niet gebaseerd op feiten."
De schatting van Steigstra kon onmogelijk kloppen, zei Anton Kunst in Trouw, en hij onderbouwde in de krant wél zijn redenering en berekening, in tegenstelling tot de gast in de ON-uitzending. Dat was wat had gemoeten, volgens de Journalistieke Code: vragen naar de bronnen, de onderbouwing en de rekenmethode van Steigstra. Wat als feitelijke bewering wordt gesteld, moet onderbouwd worden, wie claimt dient te bewijzen. Nu bleef de kijker met onduidelijkheid zitten over de status en daarmee de waarde van de uitspraken van de gast.
Cijfers zonder bron
Dat er onduidelijkheid was over de onderzoeksmethode van Steigstra, bleef ook in de uitzending niet helemáál onbesproken. Na een half uur in het programma vroeg één van beide presentatoren (naar aanleiding van een filmpje over de situatie in het buitenland) waarom andere experts tot andere conclusies kwamen. Steigstra antwoordde daarop dat hij “slechts naar de cijfers” keek. Hij gaf daarbij aan dat de cijfers uit Amerika ingewikkeld zijn, omdat “Amerika een heel groot land is, met heel veel klimaatzones en elke klimaatzone heeft zo zijn eigen ontwikkeling van de griepachtige klachten.”
Zo bleven de rekenmethode van Steigstra voor de kijker nog steeds een mysterie en zijn cijfers oncontroleerbaar. Met zijn toevoeging zal de gemiddelde kijker niets opgeschoten zijn. De opmerking riep meteen weer nieuwe vragen op. Want hoewel de klachten vergelijkbaar zijn, is het verloop van de ziekte en de incubatietijd bij corona anders dan bij griep. De andere presentator pakte het gesprek weer op door op te merken dat het heel verwarrend is. Er volgde een vraag aan Schetters over hoe het kan dat in Nederland zoveel oversterfte was, terwijl er in andere landen waar ook veel gevaccineerd is, niet. De presentator merkte daarbij, terecht, op dat het “tegenstrijdig” is. Onderbouwing en bronvermelding voor het verschil in oversterfte met andere landen miste echter.
In plaats van in te gaan op die tegenstrijdigheid kwam Schetters alleen met een volgende opmerkelijke uitspraak, door te zeggen dat er in 2022 bijna geen corona meer was: “We zien geen corona meer, de maatregelen zijn er niet meer. We hebben alleen nog maar de vaccinaties.” Opnieuw werd er niet doorgevraagd en het werd ook niet tegengesproken. Terwijl een simpele check bij het CBS oplevert dat hier duidelijk iets werd beweerd dat niet klopte. In 2022 was er wel degelijk nog sprake van corona. Sterker nog: Er overleden dat jaar 7295 mensen aan corona in de eerste tien maanden van het jaar.
In zijn antwoord op de vraag zei Schetters ook nog: “Wat hier een beetje gebeurt is halve waarheden rondstrooien.”. Hij kwam dus met een beschuldiging. Maar ook die werd niet onderbouwd en niet tegengesproken of bevraagd.
Conclusie
Het scheiden van feiten en meningen is een belangrijke taak van de journalisten in de programma’s van de publieke omroepen. In deze aflevering van Ongehoord Nieuws ging dát over het algemeen goed. Zo was de vraagstelling van de presentatoren verschillende keren zo dat het duidelijk was dat de gasten hier hun mening gaven en niet noodzakelijkerwijs feiten deelden. Ook werd er gewezen op het feit dat er andere meningen zijn over het onderwerp van vaccinaties en oversterfte.
Maar waar het mis ging was in het niet of onvoldoende doorvragen op de beweringen die de gasten in de uitzending deden. Zeker omdat daar ook aantoonbaar onjuiste informatie tussen zat. Daardoor ontstond alsnog een troebele slingerweg tussen feit en mening, die voor de kijker moeilijk te volgen was. Er kwamen veel cijfers en feitelijk aangeklede beweringen voorbij. Die hadden wel degelijk onderbouwd moeten worden volgens de journalistieke spelregels in de code waar alle omroepen zich aan hebben gecommitteerd. Of beweringen nu in een nieuwsbulletin of in een opinieprogramma worden gedaan doet niet ter zake: wie een feitelijk fundament claimt, moet daar op bevraagd worden. Hier lag dus een duidelijke taak voor de presentatoren.
“Het is duidelijk dat er nog heel veel onduidelijk is.” Dat was de conclusie van één van de twee presentatoren aan het eind van het programma. De uitzending van Ongehoord Nieuws heeft echter niet bijgedragen aan het brengen van meer duidelijkheid. Voor goed begrip belangrijke informatie en context werden niet meegenomen, het publiek bleef met niet onderbouwde claims en suggesties achter. Aantoonbaar onjuiste informatie kreeg geen tegenspraak.
Zorgen over oversterfte en de mogelijke risico’s van vaccinatie leven in de samenleving en verdienen het om besproken te worden bij de publieke omroep. Door scherper door te vragen hadden de journalisten de kijker kunnen helpen een beeld te krijgen van wat de cijfers en onderzoeken van de gasten écht waard waren.
Naschrift 26 september 2023:
Door een omissie van de Ombudsman is dit artikel bij publicatie op 17 augustus niet ter inzage aan de hoofdredactie van Ongehoord Nieuws voorgelegd. Daarvoor excuses van de Ombudsman.
De hoofdredactie heeft op 20 september laten weten het niet eens te zijn met de analyse van de Ombudsman. Het gehele weerwoord is te lezen op de website van omroep ON!.