Praten of propaganda

Doen scholen aan propaganda en indoctrinatie over verandering van gender? Het werd beweerd in een uitzending van Ongehoord Nieuws. "Totaal ongefundeerd en zonder enig bewijs", schreef een kijker. Kwam er in de uitzending onderbouwing voor de beweringen?

In het kort:

• Een uitzending van Ongehoord Nieuws besteedde aandacht aan een school waar een jongen die zich meisje voelt, in de meisjeskleedkamer zou mogen. De presentator beweerde dat scholen over verandering van gender aan indoctrinatie en propaganda doen.
• De termen veronderstellen een verhullende boodschap, een systematische aanpak, om aanhangers te winnen en ideeën kritiekloos te laten aanvaarden.
• Wie beweert dat er sprake is van propaganda of indoctrinatie, zal in de uitzending met stevige onderbouwing moeten komen.
• De termen werden hier echter in beweringen gebruikt zonder dat er in de uitzending bewijs voor geleverd werd.

In de uitzending van Ongehoord Nieuws van 26 september 2023 was aandacht voor scholen en verandering van gender. Op een specifieke school mocht een jongen die zich een meisje voelt, zich omkleden in de meisjeskleedkamer. Gasten in de uitzending bespraken het voorval en trokken het breder dan deze ene school. De presentatrice gebruikte meermaals de termen ‘propaganda’ en ‘indoctrinatie’ voor hoe er op scholen met gender-issues zou worden omgegaan.

Een kijker schreef ons dat “totaal ongefundeerd en onderbouwd met enig bewijs” scholen werden beticht van propaganda en indoctrinatie. Wij zonden de mail eerst door aan de omroep, dat is zoals de procedure van de Ombudsman voorschrijft. Maar er kwam geen reactie en daarop hebben wij de klacht in behandeling genomen. Tijdens de behandeling verzochten wij de redactie van Ongehoord Nieuws om aan te geven of er feitelijke fouten zaten in onze weergave van de inhoud van de journalistieke productie of het journalistiek handelen. Daarop kwam naar ons wel een reactie. Voor zover die inging op onze vraag en de mail van de kijker is dit antwoord meegenomen in onze analyse.

Opvattingen uitdragen

In het Nederlandse omroepbestel hebben omroepen met leden (zoals bijvoorbeeld ON!) de vrijheid om hun opvattingen te delen. De Mediawet schrijft voor dat deze omroepen een maatschappelijke stroming moeten vertegenwoordigen, dit wordt 'externe pluriformiteit' genoemd. We schreven er al eens een uitgebreid dossier over.

Ook in journalistieke programma’s kunnen opvattingen gedeeld worden. Dit is dan ook geen overtreding van de Code Journalistiek Handelen. Maar meningen (van sprekers of presentatoren) moeten wel duidelijk van feiten en beweringen gescheiden worden. In de praktijk betekent dit dat als iets als feit of bewering naar voren wordt gebracht, daar een onderbouwing bij gegeven moet worden.

Betekenissen van propaganda en indoctrinatie

De Ombudsman keek naar de betekenissen van de woorden propaganda en indoctrinatie. Over propaganda zegt woordenboek Van Dale: “alles wat wordt gedaan om aanhangers te winnen voor bepaalde (politieke) ideeën: propaganda maken”. De online encyclopedie Ensie zegt ook: “tegenwoordig is propaganda vooral bekend uit oorlogstijden en heeft het woord een negatieve klank” en “propaganda wordt vaak vergeleken met reclame omdat ze allebei op een verhullende manier een boodschap overbrengen”. Het online geschiedenismagazine Historiek zegt heel kort dat propaganda een systematische manier van manipuleren is.

Indoctrinatie is volgens Historiek een extreme vorm van propaganda: “Bij indoctrineren (‘hersenspoelen’) proberen de zenders (…) de geest en het denken van de ontvanger te spoelen, te veranderen en te beheersen”. Van Dale heeft het over “systematische beïnvloeding met het doel eigen ideeën kritiekloos te laten aanvaarden”.

Componenten van propaganda zijn dus: een verhullende boodschap, een systematische aanpak, om aanhangers te winnen en vaak als negatief beschouwd. Indoctrinatie gaat verder en probeert ideeën kritiekloos te laten aanvaarden.

Benoemen en onderbouwen in de uitzending

In de uitzending worden de woorden indoctrinatie en propaganda meerdere keren in beweringen gebruikt, steeds door de presentatrice. Die beweringen zouden onderbouwd moeten worden in de uitzending.

Propaganda

Zo zegt de presentatrice in de introductie van het item in de uitzending dat steeds meer kinderen op school worden geconfronteerd met transgender-propaganda. Ze verwoordt het als een feit, letterlijk zegt ze: “Steeds meer kinderen worden op school geconfronteerd met transgender-propaganda. Of jongetjes die zeggen een meisje te zijn of andersom. Niet alle ouders zijn daar even blij mee. De vraag is natuurlijk, hebben ze daar een punt of moeten ze zich gewoon aan de tijdgeest aanpassen?”

Dan volgt een reportage waarin een moeder uitlegt dat haar dochter het niet fijn vindt dat een jongen in de meisjeskleedkamer op school komt. Ze geeft aan dat de jongen dit van de school mag, omdat de jongen zich een meisje voelt. De reactie van het schoolbestuur wordt ook getoond. Het duurt even om landelijke richtlijnen op te stellen en de school zal op korte termijn met de betrokken ouders overleggen om een praktische oplossing te zoeken.

Dit ene voorbeeld is echter geen bewijs voor het bedrijven van propaganda op scholen in de zin zoals propaganda hierboven wordt beschreven. Propaganda gaat uit van een systematisch en doelbewuste poging om meer mensen te winnen voor een bepaalde opvatting of idee. Dat wordt in de reportage niet aangetoond. Wel wordt er in het gesprek in de studio gehint op een specifieke beweging hierachter. Omroepdirecteur Arnold Karskens – als gast aan tafel – zegt dat de “linkse-woke-beweging” aandringt bij kinderen op een bepaalde richting, maar onderbouwt dit niet.

Het gaat hier over de keuze van een specifieke school in een specifiek geval. Een conclusie trekken voor een grote groep, in dit geval scholen in het algemeen, op basis van één geval zou een overgeneralisatie of overhaaste generalisatie zijn. Van een breder patroon en een systematische aanpak onder scholen in het algemeen, wat nodig is om dit tot een voorbeeld van 'propaganda' te maken, is hier geen sprake.

Indoctrinatie

Later in de uitzending vraagt de presentatrice expliciet om uitleg over de indoctrinatie van kinderen: “Wat ook interessant is, Arnold, jij noemde het net ook al. Jij hebt het echt over indoctrinatie van die kinderen op scholen onder andere, hè? Hoe zie je dat precies?” Karskens benoemde eerder het aandringen van de “linkse-woke-beweging”, maar de presentatrice is degene die het woord “indoctrinatie” gebruikt. Karskens antwoordt niet op de vraag van de presentatrice, maar beargumenteert waarom hij het oneens is met het slikken van hormonen bij genderdysforie. Onderbouwing van de bewering dat er sprake is van indoctrinatie blijft uit.

Een voorbeeld wordt wel gegeven door de andere gast, Lydia Daniël, nadat de presentatrice haar woorden als volgt samenvat: “Dus jij zegt eigenlijk wat Arnold net ook al zei: die indoctrinatie of propaganda op scholen. Maar jij zegt ook: op het internet is daar echt een belangrijke rol weggelegd voor die ouders.”

Daniël geeft dan als voorbeeld dat kinderen in de kring op school over verandering van geslacht kunnen horen. Ze voegt eraan toe dat dit in ieder geval zo is wanneer het idee ook voortkomt uit gender-non-conform gedrag. De presentatrice vraagt door wat dat precies betekent. De gast legt uit dat als een meisje graag jongensdingen doet, er nu tegen haar wordt gezegd dat ze van binnen een jongetje is.

Wanneer dat dan gezegd zou worden en door wie, wordt niet toegelicht. Ook volgt er geen bewijs. Het wordt gebracht als een feit, terwijl daar geen onderbouwing bij geleverd wordt. Daarmee wordt de kijker op het verkeerde been gezet. Een kijker zou nu kunnen denken dat dit standaard wordt gezegd op scholen, tegen jongens die met poppen spelen of meisjes die graag met autootjes rondrijden.

Voorbeeld van propaganda op scholen

Onderbouwing voor het voorkomen van propaganda volgens de klassiek gebruikte definities wordt in de uitzending niet geleverd. Vergelijk het bijvoorbeeld met een organisatie die zélf de term propaganda in de mond neemt, de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse boek (CPNB).

De CPNB stelt expliciet het lezen te willen bevorderen en kinderen voor het lezen te willen winnen. Propaganda in de daadwerkelijke zin van het woord, maar hier zonder de negatieve ondertoon. De stichting maakt lesmaterialen beschikbaar voor kinderboekencampagnes. Scholen kunnen ervoor kiezen om deze te gebruiken.

In deze uitzending van Ongehoord Nieuws  wordt niet gesproken over lesmaterialen en campagnes in scholen over verandering van gender of transgenders die vanuit een specifieke hoek of organisatie aan scholen ter beschikking gesteld worden. Maar in reactie op het onderzoek van de Ombudsman liet Ongehoord Nederland ons weten wel bewijzen te zien voor propaganda of indoctrinatie op scholen.

 “Het duidelijkste voorbeeld van beïnvloeding is de zogenaamde ‘Week van de Lentekriebels’, een nationale projectweek voor het speciaal- en basisonderwijs georganiseerd door Rutgers in samenwerking met de regionale GGD’en. De omstreden voorlichting wordt in tal van scholen over heel Nederland gebruikt. Hierin wordt onder andere de vraag aan achtjarigen gesteld: ‘Ben je liever een jongen of een meisje?’ 

Critici van deze voorlichting zien dit als propaganda, want het is vooropgezet dat over een beladen onderwerp als ‘transgender’ kinderen tot meningsvorming worden aangezet, terwijl ze op jonge leeftijd daar helemaal niet mee bezig hoeven te zijn. 

Ouders, experts, opiniemakers en Tweede Kamerleden van SGP, PVV en BBB geven in de uitzending van 29 september 2023 [bedoeld wordt 26 september- red.] dan ook expliciet hun mening over de seksuele voorlichting over ‘transgender’. Ze beschrijven hun angst en ze omschrijven de nadelen voor met name meisjes als jongens zich in hun kleedkamers ophouden. Deze expliciete mening zouden ze niet hebben als er geen sprake zou zijn van beïnvloeding op scholen.”

Hier is niet aan de orde of de ‘Week van de Lentekriebels’ propaganda voor seksuele voorlichting over transgender-issues is. Waar het om gaat, is dat dit voorbeeld van wat de omroep ziet als onderbouwing voor de beweringen over propaganda en indoctrinatie op scholen, in deze uitzending van ON! ontbrak. Daarmee was er voor het publiek geen mogelijkheid die onderbouwing op waarde te schatten. Alleen de bewering dat er sprake is van propaganda en indoctrinatie op scholen bleef over. Maar iets dat als feit of bewering naar voren wordt gebracht in een uitzending, moet in die uitzending worden onderbouwd en niet pas achteraf als er kritiek komt.

Gitaarles

In de reportage en het studiogesprek werd verteld dat op één school een jongen die zich een meisje voelt, in de meisjeskleedkamer mag. Dit voorbeeld liet niet zien dat dit systematisch, op vele of op alle scholen gebeurt. Als op één school gitaarles wordt gegeven, betekent dat niet dat op elke school gitaarles wordt gegeven.

Gasten zeiden in de uitzending dat er over verandering van gender gepraat wordt op scholen. Maar dat er op scholen over gesproken wordt, is niet zonder meer bewijs voor propaganda of indoctrinatie op een specifieke school of op scholen in het algemeen. Ergens over praten is niet zonder onderbouwing te vertalen als propaganda maken of indoctrineren. Propaganda of indoctrinatie suggereert een systematisch, vooropgezet en van boven opgelegd plan. De redactie van Ongehoord Nieuws beschreef achteraf aan de Ombudsman wat volgens de omroep als een voorbeeld gezien zou kunnen worden van propaganda. Maar er werden geen bewijzen geleverd in de uitzending.

Wie beweert dat er sprake is van propaganda of indoctrinatie zal ter plekke met een stevige onderbouwing moeten komen. Niet achteraf bij de Ombudsman als er kritiek komt.